Kiedy agentowi przysługuje świadczenie wyrównawcze?
Po rozwiązaniu umowy agencyjnej agent może żądać tzw. świadczenia wyrównawczego, jeśli:
- w czasie trwania umowy agencyjnej pozyskał nowych klientów lub doprowadził do istotnego wzrostu obrotów z dotychczasowymi klientami, a zleceniodawca nadal czerpie znacznie korzyści z umów z tymi klientami;
- przemawiają za tym względy słuszności.
Nowymi klientami są podmioty, które do chwili zawarcia umowy agencyjnej nie zawierały umów ze zleceniodawcą. Istotny wzrost obrotów może występować na dwóch płaszczyznach: ilościowej (tj. liczby zawieranych umów) oraz wartościowej (wartość zawieranych umów).
W przypadku korzyści chodzi tu głównie o korzyści finansowe związane z uprzednim działaniem agenta. Korzyścią jest więc zysk, który powiększa się na skutek obniżenia kosztów zakupu lub zwiększenia sprzedaży. Za korzyści nie można natomiast uznać lepszych warunków umowy zawieranej między zleceniodawcą a klientem (dłuższa gwarancja lub dodatkowe zabezpieczenia wykonania umowy), ponieważ w efekcie końcowym mają one zawsze przełożenie na cenę oferowanego towaru lub usługi. Dłuższy okres gwarancji zwiększa cenę, ponieważ prowadzi do większego ryzyka naprawy po stronie gwaranta.
Pojęcie „względy słuszności” związane jest z roszczeniami, które przyznano stronie przez wzgląd na moralne okoliczności związane z trudną sytuacją osobistą zainteresowanego. Względy słuszności w pierwszej kolejności należy odnieść do sytuacji majątkowej agenta, która wystąpiła po wypowiedzeniu umowy, a która nie może być równocześnie utożsamiana ze szkodą. Agent ma prawo otrzymać świadczenie wyrównawcze, mimo że wypowiedział umowę, jeśli nastąpiło to z uwagi na chorobę lub wiek. Nie ma jednak tego prawa, gdy przeniósł całość praw i obowiązków na osobę trzecią.
Świadczenie wyrównawcze nie może przekroczyć wysokości wynagrodzenia agenta za jeden rok, obliczonego na podstawie średniego rocznego wynagrodzenia uzyskanego w okresie ostatnich 5 lat. Jeśli natomiast umowa agencyjna trwała krócej niż 5 lat, wynagrodzenie oblicza się z uwzględnieniem średniej z całego okresu jej trwania (art. 764.3 § 2 Kodeksu cywilnego).
W wyroku Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z dnia 26.03.2009 r. (C-348/07, Turgay Semen przeciwko Deutsche Tamoil GmbH) przedstawiono sposób wyliczenia świadczenia wyrównawczego. Wyliczenie składa się na 3 etapy:
- Etap 1: określenie wymiaru korzyści czerpanych przez zleceniodawcę z tytułu umów z klientami.
- Etap 2: weryfikacja, czy kwota ustalona w pierwszym etapie jest zgodna z zasadami słuszności i czy uwzględniono przy tym wszystkie okoliczności danego przypadku. Innymi słowy chodzi o to, czy względy słuszności nie przemawiają za tym, aby świadczenia wyrównawczego nie przyznać lub ograniczyć jego wysokość.
- Etap 3: korekcja kwoty świadczenia wyrównawczego do górnej granicy z art. 764.3 § 2 Kodeksu cywilnego).
Sądy w Polsce różnie podchodzą do wyliczania świadczenia wyrównawczego. Czasem wskazuje się, że należy brać pod uwagę prowizję od umów zawartych z nowymi klientami uzyskaną w ciągu 12 miesięcy, przewidywany okres uzyskiwania korzyści przez zleceniodawcę, procentowy wskaźnik migracji klientów, a także sumę prowizji utraconych w każdym roku po rozwiązaniu umowy. Innym razem dopuszcza się zasądzenie wysokości świadczenia według uznania sądu, gdy ścisłe udowodnienie żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione. Istnieje też pogląd, że znaczenie powinna mieć także liczba umów zawartych i wznawianych lub kontynuowanych z klientami zleceniodawcy w trakcie trwania umowy agencyjnej, wkład pracy, a także umowy zawarte przez innych podległych agentów.
Na zgłoszenie żądania o świadczenie wyrównawcze agent lub jego spadkobiercy mają rok od momentu zakończenia umowy.
Kiedy świadczenie wyrównawcze nie przysługuje agentowi?
Świadczenie wyrównawcze nie przysługuje agentowi, jeśli:
- zleceniodawca wypowiedział umowę agencyjną na skutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi agent i które usprawiedliwiają wypowiedzenie umowy bez zachowania terminu wypowiedzenia;
- agent wypowiedział umowę – świadczenie wyrównawcze przysługuje jednak, gdy wypowiedzenie jest uzasadnione okolicznościami, za które odpowiada zleceniodawca, albo jest usprawiedliwione wiekiem, ułomnością lub chorobą agenta, a względy słuszności nie pozwalają domagać się od niego dalszego wykonywania czynności agenta;
- agent za zgodą zleceniodawcy przeniósł na inną osobę swoje prawa i obowiązki wynikające z umowy.
Okolicznością, za którą odpowiada agent i która usprawiedliwia wypowiedzenie umowy bez zachowania terminu wypowiedzenia jest w szczególności zawinione niewykonanie obowiązków agenta wynikających z umowy agencyjnej w całości lub w znacznej części.
Z reguły wypowiedzenie umowy agencyjnej przez agenta pozbawia go prawa do świadczenia wyrównawczego. Świadczenie wyrównawcze przysługuje jednak, jeśli wypowiedzenie jest usprawiedliwione wiekiem, ułomnością lub chorobą agenta i względy słuszności nie pozwalają domagać się od niego dalszego wykonywania czynności agenta. Okoliczności, o których mowa mogą mieć miejsce jedynie w wypadku, gdy wystąpiły w trakcie trwania umowy, a nie przed jej zawarciem.
Choroba i ułomność agenta muszą znacząco utrudniać wykonywanie ustalonych obowiązków. Ponadto zdarzenia te muszą zaistnieć bez winy po stronie agenta (warto wspomnieć, że chorobą, o której mowa nie jest alkoholizm). Jeśli chodzi o ułomność, to może ona odnosić się do sfery psychicznej lub fizycznej, która objawia się brakiem pełnej sprawności ruchowej. Natomiast pod pojęciem wieku należy rozumieć osiągnięcie przez agenta powszechnie przyjętego wieku emerytalnego.
Zakaz umawiania się na niekorzyść agenta
Do czasu rozwiązania umowy agencyjnej strony nie mogą umówić się w sposób, który odbiegałby na niekorzyść agenta od postanowień z art. 764.3 oraz 764.4 (przepisy, które mówią o świadczeniu wyrównawczym oraz o wyłączeniu świadczenia wyrównawczego). Zasada ta ma zastosowanie jedynie przez pierwszy rok upływający po zakończeniu umowy. Jeśli nie zgłoszono żądania spełnienia świadczenia wyrównawczego, to po upływie tego okresu roszczenie wygasa.
Po zakończeniu umowy strony mogą dogadać się co do sposobu rozliczenia świadczenia wyrównawczego, a nawet zrzec się go w całości.